 |
| Demon |
W dzisiejszym wpisie przedstawię podstawowe informacje na temat mitologii węgierskiej i dawnych wierzeń w istoty o cechach ponadludzkich.
Dawne wierzenia
Wiele znanych nam doskonale historii i legend swoje początki ma właśnie w podaniach i opowieściach ludowych. W minionych stuleciach istnienie istot o cechach nadludzkich stanowiło wytłumaczenie dla nieznanych zjawisk pogodowych, takich jak burze, huragany, gradobicia, itp. Było również wytłumaczeniem dla epidemii, kataklizmów i wielu innych wydarzeń, których nie potrafiono wyjaśnić w inny sposób. Doprowadziło to do wytworzenia się w tradycyjnej kulturze ludowej bardzo różnorodnego i bogatego świata istot nadprzyrodzonych, o cechach boskich, demonicznych i magicznych, którym przypisywało się sprawstwo niezrozumiałych dla ówczesnego człowieka wydarzeń i na które zrzucało się odpowiedzialność za wynikające z nich nieszczęścia.
W chrystianizującej się Europie, Kościół niechętnie spoglądał w stronę ludzi przekonujących o istnieniu istot nadprzyrodzonych. Pogańskie praktyki i wierzenia stały w silnej opozycji do nauk Kościoła i były przez niego zwalczane. Doprowadziło to do powstawania dwuwiary. Niektóre z obrzędów przetrwały jednak całkiem długo, bo aż do XIX wieku, w Polsce doskonałym przykładem byłyby obchody Dziadów.
 |
| http://pctrs.network.hu/ |
Węgierski sposób widzenia świata
Dawni Węgrzy wierzyli, że świat materialny dzieli się na 3 poziomy. Na najwyższym poziomie świata stały dobre duchy, na środkowym poziomie ludzie i bytujące wśród nich istoty o cechach nadnaturalnych, natomiast na najniższym - złe duchy. Człowiek - jako istota żyjąca pomiędzy bytami, z którymi sama nie potrafiła się komunikować, a także pomiędzy światem istot dobrych, a istot złych, potrzebowała również osoby, za pomocą której potrafiłaby komunikować się z innymi bytami. Taką osobą był táltos, czyli (w uproszczeniu) szaman, który zsyłany był do ludzi przez bóstwa. Jeżeli przy narodzinach okazywało się, że dziecko ma np. 6 palców u ręki, wtedy mówiło się, że jest to znak od bóstwa i taka osoba zostawała táltosem. Táltos potrafił przewidywać pogodę i na nią wpływać, wróżyć, a także kontaktować się z bytami żyjącymi na innych poziomach świata.
Świat wyższy
Isten – na samym szczycie tego świata stał Isten, czyli Bóg, jednak zakłada się, że nie jest to znany nam chrześcijański Bóg.
Boldogasszony – według niektórych badaczy jest to ta sama postać, którą jest chrześcijańska Matka Boska, jednak zazwyczaj przyjmuje się, że jest to inna istota.
Szélanya – przedstawiana była jako staruszka zamieszkująca jaskinie. To jej przypisywano istnienie zjawiska wiatru. Jako, że wiatr porusza liśćmi, logicznym wydało się założenie, że zamieszkuje w koronach drzewa świata.
Świat środkowy
Ludzie – najważniejszymi mieszkańcami środkowego poziomu świata byli wg dawnych wierzeń ludzie. Nie żyli jednak sami, gdyż otoczeni byli przez niewidoczne istoty o cechach nadludzkich.
Tündér - jest to wróżka, najczęściej pojawiająca się pod postacią pięknej kobiety.
Boszorkány – czarownica, odpowiednik polskiej Baby Jagi. Jest to stara, brzydka kobieta, która rzuca uroki i zaklęcia.
Szépasszony – chociaż nazwa mogłaby sugerować, że jest to piękna i zapewne dobra istota, szépasszony była według wierzeń istotą pozbawioną skrupułów, a czyny, których się dopuszczała, były nikczemne. Wierzono, że spółkowała z diabłem i uwodziła mężczyzn, a w dodatku porywała niemowlęta.
Lidérc – często utożsamiany z demonem. Według węgierskich wierzeń ludowych,
lidérc siada na człowieku podczas snu i nie pozwala mu oddychać. Zdarza mu się wysysać mleko z kobiecych piersi, a także gryźć po ciele i pić krew.
Lüdérc – jest to
demon seksualny, pojawia się najczęściej w formie płomienia, po czym przybiera postać zmarłego męża lub kochanka, a następnie dopuszcza do obcowania płciowego z kobietą (z reguły). Zdarza się, że lüdérc przychodzi jako kobieta i wtedy odwiedza mężczyznę, choć i tutaj zdarzają się wyjątki.
 |
| http://image.wikifoundry.com |
Garabonciás diák – jest to człowiek o ponadnaturalnej mocy i ponadprzeciętnej wiedzy. Odziany jest w czarny, długi płaszcz, a w ręku trzyma książkę. Zdobywa wiedzę w 13 szkołach, a później podróżuje po świecie i odwiedza ludzi w domostwach. Zadaniem gospodarza jest w takim wypadku takie ugoszczenie przybysza, aby ten był zadowolony.
Jeżeli prosi o jaja, albo mleko, należy mu je dać. W przeciwnym wypadku na domostwo, a najczęściej na całą wieś spadnie kara. Karę garabonciás wymierza przez zsyłanie opadów deszczu i wichur, a co za tym idzie poprzez niszczenie dachów i wyrywanie drzew z korzeniami - kiedy porusza się na swoim latającym smoku, uderzenia zwierzęcego ogona niszczą budynki. Sposobem na pozbycie się tego nieproszonego gościa było bicie w dzwony - miało to zapewnić ochronę przed szkodliwymi skutkami działania jego czarnej magii.
 |
| http://mek.oszk.hu |
Sárkány – smok, mityczne stworzenie, którego pojawienie się wieści nagłe gradobicia. Wierzono, że smok jest kolejną formą rozwoju niektórych zwierząt żyjących w wodzie, np. ryb i węży, które po 7 latach ewoluują i przekształcają się w smoki. Było to jedno z najbardziej okrutnych zwierząt, dlatego też walka z nimi spoczywała na barkach szamanów.
Markoláb – istota pojawiająca się podczas zaćmień słońca i księżyca. Wierzono, że to właśnie markoláb jest odpowiedzialny za te zjawiska. Według dawnych wierzeń pożerał on ciała niebieskie.
Turul – mityczny ptak, symbol Węgier. Wierzono, że to właśnie on przyprowadził Madziarów w rejon doliny Karpat, miejsca, w którym postanowiono się osiedlić i założyć państwo.
 |
| https://upload.wikimedia.org |
Świat niższy
Ördög – jest on przeciwieństwem Boga, czyli diabłem. Obecnie postać diabła jest kształtowana przez wpływ religii chrześcijańskiej, jednak wcześniej diabeł symbolizował jedynie ciemność i zło. Co ciekawe, w niektórych rejonach diabeł uchodził za ducha ochraniającego, sprowadzającego jednak niekiedy niewielkie kłopoty. Nie był jednak utożsamiany z postacią z gruntu złą i nikczemną.
Kísértet – upiór, zjawa. Przybiera wiele rozmaitych postaci. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych był tüzes mérnők (lidércfény). Jest to niesprawiedliwy geodeta, który w sposób nieuczciwy, za sprawą przekupstwa, dokonał pomiarów pola, bądź pastwiska. Pojawia się w pobliżach bagien, mokradeł i torfowisk jako postać włócząca się bez celu. W ręku trzyma lampę naftową, dlatego można zauważyć go w nocy, kiedy chwiejnym krokiem przemierza okolice bagien. Boją się go zwierzęta, a kiedy się na niego napotka, może przytrafić się nieszczęście. W Polsce zwany błędnym ognikiem. Zjawisko, które niegdyś określano tym mianem tak naprawdę jest efektem uwalniania się z bagien metanu, który ulega samozapłonowi. Niekiedy źródłem są owady z rodziny świetlikowatych, u których zaobserwowano zjawisko bioluminescencji.
Guta – demon, któremu przypisywano udary mózgu, a niekiedy także zawały serca. Dzisiaj mówi się „Hogy a guta üssön meg”, co można by pewnie przetłumaczyć jako "A niech cię szlag trafi!".
Nyavalya – demon, którego działaniom przypisywano wiele nieznanych chorób, najczęściej jednak obarczano go winą za ataki epilepsji.
Gyík – demon, który powodował bóle gardła.
Szentantaltüze (Ogień świętego Antoniego) – pojawieniu się tego demona towarzyszyły wysypki, gorączka oraz róża (zakaźna choroba skóry wywołana przez paciorkowce), która może wywoływać poważne zaburzenia ogólnoustrojowe.
Fene (licho, cholera) – sprowadzał na nieszczęśnika choroby nowotworowe, tumory i guzy. według A Pallas nagy lexikona, sporządzonego w 1893 roku, jest to choroba, która pożera ciało, pozostawiając na skórze blizny w kształcie dziur. W języku węgierskim możemy spotkać się z przekleństwem "a fene egye meg", które dosłownie przetłumaczylibyśmy jako "a niech to zje cholera".
 |
| https://upload.wikimedia.org |
Döghalál – sprowadzał epidemie, najczęściej dżumy i cholery.
Igézet – winny był występowaniu bólu głowy i gorączki.
Ijedtség – sprowadzał choroby psychiczne, urojenia, omamy słuchowe i przywidzenia.
Mirigy – odpowiedzialny za epidemie dżumy i sepsę, pojawia się w słynnym utworze autorstwa Aranya Jánosa, Csongor és Tünde.
Mumus – duch straszący małe dzieci, występujący w folklorze pod różnymi szerokościami geograficznymi. Występuje m.in. na obrazie namalowanym przez słynnego malarza Francisco Goya. Niektórzy rodzice straszą mumusem swoje dzieci, mówiąc im: „Ne sírj, mert elvisz a mumus”, „Hallgass, mert jön a mumus”. "Nie płacz, bo zabierze cię mumus", "ucisz się, bo przyjdzie mumus".
Mókár – demon podobny do Mumusa.
Huskotabagó – demon występujący głównie w rejonach okolic lasu bakońskiego i przy zachodniej granicy Węgier.
Zwierzęta
 |
| http://www.borisza.eoldal.hu |
Pies – psy uważano za istoty, które odprowadzają po śmierci w ludzką duszę w zaświaty, będąc tym samym pośrednikami pomiędzy niebem, a ziemią. Wierzono, że psy chronią ludzi nie tylko za ich życia, ale także po śmierci. Uważano, że dzięki temu dusza jest bezpieczna i nie napotka na swojej drodze na demony i zjawy.
Jeleń – zwierzę, będące - niemal niczym feniks - symbolem odnowy, narodzin i nieśmiertelności. Kojarzył się z siłą, bogactwem i płodnością. Jego poroże odrastało za każdym razem, kiedy je zrzucił, czemu przypisywano niemal magiczną moc.
Koń – jeżeli był koloru białego, był zwierzęciem świętym. To właśnie z niego táltos składał ofiarę na stosie. Po śmierci jeźdźca, koń był chowany w tym samym grobie.
Wilk – ze względu na swój styl życia, dawni Węgrzy przypisywali mu różne negatywne cechy i nie darzyli zaufaniem. Wilki posądzane były o bycie w zmowie z diabłem.
Węgierskie nagrobki słupowe
Temat jest na tyle obszerny, że kiedyś postaram się rozszerzyć ten wpis o dodatkowe, bardziej szczegółowe informacje. Powyższy wpis to jedynie próba sklasyfikowania poszczególnych elementów rzeczywistości, w jaką wierzyli nasi przodkowie setki lat temu.
